Deportacija izbeglica iz Srebrenice
„Meni treba istina o svemu ovome što se dešavalo u Srebrenici.“
Srednje Podrinje je po izbijanju sukoba u Bosni i Hercegovini (BiH) za bosanske Srbe postalo strateški važno područje zbog blizine granice sa Srbijom i povezivanja Krajine sa južnim delovima Hercegovine. Iz tog razloga je od sredine 1992. godine politički vrh Republike Srpske zajedno sa Vojskom Republike Srpske (VRS) doneo više naredbi u kojima je kao glavni cilj bio spajanje Istočne Bosne sa Srbijom, odnosno „eliminisanje Drine kao granice“. Ovako postavljen cilj podrazumevao je proterivanje Bošnjaka sa ovog područja.
Grupisanje VRS u Istočnoj Bosni nateralo je veliki broj Bošnjaka iz okolnih mesta da se skloni u Srebrenicu. Zbog nedostatka vode i hrane i velikog broja izbeglica, uslovi života u Srebrenici su postali neizdrživi. Nehumanost uslova života u enklavama je dovela do toga da Savet bezbednost Ujedninjenih nacija u proleće 1993. godine proglasi Srebrenicu, Žepu i Goražde zaštićenim zonama. Uprkos tome, Radovan Karadžić je u prvoj polovini marta 1995. godine korpusima VRS uputio Direktivu br. 7 čiji je jedan od ciljeva bio fizičko razdvajanje Srebrenice i Žepe čime bi se „planskim i osmišljenim borbenim aktivnostima stvorili uslovi totalne nesigurnosti, nepodnošljivosti i besperspektivnosti daljnjeg opstanka i života mještana u Srebrenici i Žepi“.
„Eliminisanje enklave“
Početkom juna 1995. godine VRS i Armija BiH vodili su borbe u okolini Srebrenice, nakon čega je VRS počela sa otvaranjem vatre po enklavi. VRS je započela operaciju Krivaja 95 sa ciljem „eliminisanja enklave“. Operacija je počela u zoru 6. jula, a Srebrenica je zauzeta pet dana kasnije – trijumfalnim ulaskom Ratka Mladića u Srebrenicu 11. jula 1995. godine.
Ulazak Ratka Mladića u Srebrenicu zabeležili su strani, ali i domaći mediji koji su nakon 11. jula 1995. godine intenzivno počeli da izveštavaju javnost u Srbiji o događajima u Srebrenici.
Zbog straha od dolaska VRS oko 30.000 Bošnjaka, uglavnom žena, dece i starih, utočište su pronašli u bazi UNPROFOR-a u Potočarima, dok je oko 15.000 muškaraca preko šume krenula ka teritoriji pod kontrolom Armije BiH.
Tokom 12. i 13 jula 1995. godine VRS je u autobuse ukrcala žene, decu i starce. Odvojili su muškarce za koje su procenili da su vojno sposobni, uključujući i dečake između 12 i 15 godina. Autobuse su odvezli na teritoriju pod kontrolom Armije BiH. Istovremeno, VRS je zarobila veći broj muškaraca koji su pokušali preko šume da izađu iz enklave i domognu se Tuzle, tj. teritorije pod kontrolom Armije BiH.
Za tri dana, od 13. do 16. jula 1995. godine pripadnici VRS su u masovnim streljanjima ubili više od 7.000 Bošnjaka zarobljenih u koloni koja se probijala ka Tuzli i odvojenih ispred baze UNPROFOR-a. Najveći broj Bošnjaka je streljan u skladištu u Kravici, u Orahovcu, kod brane u Petkovcima, u Kozluku, na Vojnoj ekonomiji Branjevo i u Domu kulture u Pilici.
Pokušaj bega
Neki od muškaraca koji su izbegli zarobljavanje ili preživeli streljanje pokušali su da pronađu spas na teritoriji Srbije prelazeći reku Drinu. Umesto spasa, većinu je zadesila ista sudbina kao njihovih sunarodnika. Vlasti Srbije, umesto da im pruže zaštitu i utočište, predale su ih VRS-u koja ih je zatim ubila. Od svih koji su na ovaj način pokušali da pobegnu i koji su zatim predati nazad vojsci i policiji Republike Srpske, samo šestorica su preživeli.
Matrica po kojoj je vršena predaja je bila uglavnom ista: nakon prelaska u Srbiju, Srebreničane je privodila srpska policija Bajine Bašte i Ljubovije zadužena za kontrolu granice. Srpska policija ih je vraćala u Republiku Srpsku graničnoj policiji Bratunca koja ih je zatim, po pravilu već za nekoliko sati, predavala u ruke VRS. Nakon toga, većina muškaraca je ubijena. Ovu sudbinu su izbegla samo gorepomenuta šestorica Bošnjaka koji su odvedeni u logor u Batković.
Ispred policije za kontrolu državne granice Bajine Bašte Bošnjake je predavao Risto Šeovac, dok je osoba ispred policije u Ljuboviji bio Zoran Sević. I Šeovac i Sević su Srebreničane uglavnom predavali u ruke Vidoju Radoviću iz policije Bratunca koji je isto kao i oni bio zadužen za kontrolu državne granice ispred policije Republike Srpske.
Deportacija u smrt
Tako je Rešid Sinanović 15. jula 1995. godine preživeo masovno streljanja u Kozluku na obali Drine. Iako teško ranjen, uspeo je da prepliva Drinu i dođe u Srbiju. Kako su njegove povrede bile isuviše teške da bi bio lečen u lokalnom Domu zdravlja u Banji Koviljači prevežen je u bolnicu u Loznici. U bolnici ga je prepoznala doktorka koja je prijavila policiji u Zvorniku da se Sinanović nalazi u Srbiji. Prepoznala ga je jer je bio šef policije u Bratuncu. Ubrzo je po Sinanovića u bolnicu došla srpska policija i predala ga policiji u Zvorniku. Sinanović je ubijen u Zvorniku na mostu između BiH i Srbije, a njegovo telo je pronađeno u masovnoj grobnici Čančarski put.
Sličnu sudbinu doživeli su i Ahmet Tepić i Edin Džanić koji su 20. jula 1995. godine pokušali da iz Srebrenice pobegnu na teritoriju Srbije. Pripadnici policije iz Ljubovije zaduženi za kontrolu državne granice su ih uhapsili i predali ih policiji iz Bratunca o čemu sa sačinili i zapisnik. Bratunačka policija ih je zatim predala 10. diverzantskom odredu VRS-a koji su ih 23. jula zajedno sa grupom od još 54 muškarca streljali. Tepićevi i Džanićevi posmrtni ostaci u pronađeni 2007. godine u masovnoj grobnici u Bišini.
Isečak iz zapisnika
Policija zadužena za kontrolu državne granice iz Bajine Bašte je 21. jula 1995. godine uhvatila četvoricu Srebreničana – Smajila Mehmedovića, Ramiza Muminovića, i braću Bekira i Ibrahima Kandžetovića, kada su pokušali da pobegnu od masovnih streljanja u Srebrenici. Uz sačinjen zapisnik predati su policiji u Bratuncu koja ih je predala Vojnoj policiji iz Skelana uz sačinjenu službenu belešku i zapisnik. Sva četvorica muškaraca su ubijeni hicima u potiljak nedaleko od masovne grobnice u Glogovi, gde su i njihovi posmrtni podaci identifikovani 2016. godine.
U Bajinoj Bašti je granična policija 23. jula uhapsila osmoricu Bošnjaka – braću Hariza, Hazima i Fehidina Ibrahimovića, Abdurahmana, Hamdiju i Hamza Malkića, Sadika Salihovića i Hamdiju Delića. Po hapšenju odveli su ih u policijsku stanicu u Bajinoj Bašti gde su ih tukli kada su Salihović i Delić pokušali da sebi oduzmu život. Istog dana, povređeni Salihović i Delić su predati Stanici javne bezbednosti Skelani koji su ih ubili. Oni se i dalje vode kao nestale osobe. Preostalih šest muškaraca je srpska policija predala Vojnoj policiji u Bratuncu. Oni su odvedeni u logor Batković odakle su oslobođeni u decembru 1995. godine. Ova grupa muškaraca je jedina koja je preživela deportaciju iz Srbije.
Policajci iz Bajine Bašte su 24. jula 1995. godine zarobili šestoricu muškaraca – Fahrudina Avdića, Mefaila Rahmića, Mehu Mulalića, Ferida Halilovića, Muharema Husića i Nedžiba Rahmića. Po hapšenju i uz službenu belešku vraćeni su u Republiku Srpsku policiji iz Bratunca koja ih je odmah predala VRS-u. Ova grupa Bošnjaka ubijena je hicima u potiljak nedaleko od masovne grobnice Glogova u kojoj su i pronađeni njihovi posmrtni ostaci 2000. godine.
U Ljuboviji su pripadnici srpske policije 26. jula 1995. godine uhapsili Sadika Isakovića i Nasera i Emira Durakovića. Odmah su uz zapisnik predati policiji u Bratuncu koja ih je posle nekoliko sati predala VRS-u. Streljani su nedaleko od masovne grobnice u Glogovi u kojoj su 2006. godine i pronađeni Naser i Emir Duraković, dok se Sadik Isaković i dalje vodi kao nestala osoba.
Pripadnici policije u Ljuboviji su 29. jula 1995. godine uhapsili Hajrudina Bečića, Muhidina Siručića i Šefika Efendića. Odmah su ih predali policiji u Bratuncu, koja ih je zatim predala VRS-u. Bećić, Siručić i Efendić se i dalje vode kao nestale osobe.
Hajra Ahmetovića je policija u Ljuboviji uhapsila 30. jula 1995. godine. Kao i u drugim slučajevima, i Ahmetović je predat policiji u Bratuncu koja ga je zatim predala VRS-u. Ahmetović se i dalje vodi kao nestala osoba.
Azem Avdić je uhapšen od strane policajaca Bajine Bašte 31. jula 1995. godine. Istog dana je uz službenu belešku predat policiji u Bratuncu koja ga je zatim predala VRS-u. Avdić se i dalje vodi kao nestala osoba.
Ibro Krlić je uhapšen od strane policajaca iz Ljubovije 1. avgusta 1995. godine. Odmah je, uz službenu belešku, predat bratunačkoj policiji koja ga je dalje predala VRS-u. Krlić se i dalje vodi kao nestala osoba.
Zločin bez kazne
Od 30 muškaraca koji su iz Srbije, u kojoj su pokušali da pronađu utočište, deportovani u BiH čak 12 je pronađeno u masovnoj grobnici Glogova u kojoj su pokopane žrtve srebreničkog genocida. U grobnici L pokopano je svih 12 muškaraca deportovanih iz Srbije. Deportacijom izbeglica u područje u kojima im je ugrožen život predstavlja povredu Konvencije o statusu izbeglica Ujedinjenih nacija, kao i kršenje međunarodnog prava. Konvencija UN o statusu izbeglica izričito zabranjuje proterivanje i vraćanje silom izbeglice „na granice teritorije gde bi njegov život ili sloboda bili ugroženi zbog njegove rase, vere, državljanstva, pripadnosti nekoj socijalnoj grupi ili njegovih političkih mišljenja“.
Činjenica da su se neki od Srebreničana samopovređivali nakon hapšenja od strane policije Srbije, ukazuje na to da su oni osećali ogroman strah od predaje jedinicama VRS čega su organi Republike Srbije bili svesni. Isto tako, izručivanje izbeglih muškaraca izvršiocima zločina u Srebrenici bi se okarakterisalo kao pomaganje odnosno kao kažnjiv oblik odgovornosti prema međunarodnom pravu.
Dokazi koji su javno dostupni u bazi podataka Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) pokazuju da su vlasti u Srbiji znale da su muškarci koji su izbegli u Srbiju iz Srebrenice; da će oni biti ubijeni odmah po predaju vlastima VRS-a kao i da se u Srebrenici Bošnjaci sistematski ubijaju. O ovim događajima su izveštavali brojni mediji i organizacije za zaštitu ljudskih prava, a Savet bezbednosti UN je doneo niz rezolucija u kojima izražava zabrinutost zbog zločina nad Bošnjacima i o tome direktno obaveštavao rukovodstvo SRJ.
Osim toga, MKSJ je već 24. jula 1995. godine podigao zajedničku optužnicu protiv Radovana Karadžića i Ratka Mladića za genocid, zločine protiv čovečnosti i ratne zločine počinjene nad civilnim stanovništvom na čitavom području BiH.
Dan nakon deportacije pete grupe izbeglica, 24. jula 1995. godine, Perišić i Milošević su se sastali sa Mladićem i tada se Milošević požalio: „Jako veliku štetu su nam napravile Srebrenica i Žepa”.
Izbor dokumenata
Za nezakonitu deportaciju muškaraca iz Srebrenice i njihova ubistva niko pred sudovima u Srbiji nije odgovarao. Fond za humanitarno pravo je 2017. godine podneo Tužilaštvu za ratne zločine (TRZ) krivičnu prijavu za ove zločine. TRZ je odbacilo krivičnu prijavu smatrajući da prijavljeni nisu imali genocidnu nameru da izvrše ova dela kao i da opisani događaji nemaju obeležja nekog drugog krivičnog dela iz nadležnosti TRZ-a.