Zločini u Sandžaku devedesetih godina

Sandžak je geografska i istorijska oblast koja se sastoji od šest opština u Srbiji (Novi Pazar, Nova Varoš, Priboj, Prijepolje, Sjenica i Tutin) i pet u Crnoj Gori (Bijelo Polje, Ivangrad, Plav, Pljevlja i Rožaje). Na popisu stanovništva 1991. godine, u delu Sandžaka koji se nalazi u Srbiji 60,3% stanovnika izjasnili su se kao Muslimani, a 37,9% kao Srbi ili Crnogorci. U ukupnom stanovništvu crnogorskog dela Sandžaka Muslimani su činili 39,9%, a Crnogorci i Srbi 55,1%.

Od početka rata u Bosni i Hercegovini (BiH), formacije oružanih snaga bosanskih Srba neometano su prelazile na teritoriju Savezne Republike Jugoslavije (SRJ), što je u junu 1992. godine podstaklo prvo masovnije iseljavanje iz Sandžaka, mahom u zemlje zapadne Evrope. Od leta su etnički incidenti u Sandžaku učestali i ubrzo su dobili sistemski karakter. Pripadnici Vojske Jugoslavije (VJ) i policije, čiji je zadatak bio da štite sve građane, dopuštali su naoružanim pripadnicima vojske bosanskih Srba da prelaze granicu i maltretiraju lokalno stanovništvo, a i sami su učestvovali u nasilju.

Fond za humanitarno pravo (FHP) je od 1992. godine kroz istraživanja na terenu prikupljao podatke o kršenjima ljudskih prava u Sandžaku i objavljivao nalaze u izveštajima „Pod lupom“. Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda (u daljem tekstu: Sandžački odbor) takođe je prikupljao podatke o nasilnim incidentima u Sandžaku, a nalaze je publikovao u seriji „Sandžak – hronologija zla“.

Istraživanja FHP-a i Sandžačkog odbora ukazuju na to da su 1992. i 1993. godine glavna meta napada u Sandžaku bila sela u kojima su živeli većinom Bošnjaci. Pripadnici oružanih formacija bosanskih Srba su zajedno sa rezervistima VJ pljačkali i palili kuće, nekontrolisano i bezrazložno pucali, prebijali i zlostavljali meštane. Policija je u nekim slučajevima reagovala na pljačke – tvrdeći da su krivci obični lopovi preobučeni u vojnike ili beskućnici. Takođe, pripadnici policije vršili su proizvoljne pretrese pod izgovorom traženja oružja za koje vlasnici nisu imali dozvolu. Nema podataka o tome da je policija u potrazi za nelegalnim oružjem pretresala i kuće u kojima su živeli Srbi.

Interno raseljeni stanovnici Sandžaka, prvenstveno oni koji su napustili svoje kuće u selima da bi bili bezbedniji u gradovima, nisu mogli da ostvare prava koja su imale izbeglice iz Hrvatske i BiH. Pribojska policija je početkom 1993. godine vratila pet šlepera humanitarne pomoći Visokog komesarijata za izbeglice UN koji su bili upućeni organizaciji „Merhamet“ jer, kako su naveli , nisu znali za takvu organizaciju u Priboju. „Merhamet“ je bila zvanično registrovana organizacija koja se bavila humanitarnim radom.

Prema navodima predstavnika vlasti iz Priboja s početka 1992. godine, niko od stanovnika ove opštine nije otpušten sa posla zbog nacionalne pripadnosti, već isključivo prema kriterijumu „bezbednosne podobnosti“. Tako je dobilo otkaz nekoliko radnika Bošnjaka koji su obavljali poslove u vezi sa teritorijalnom odbranom i bezbednošću. Nakon što je u pribojsku bolnicu primljen veći broj ranjenika srpske nacionalnosti iz BiH, svi zaposleni Bošnjaci sa odeljenja hirurgije upućeni su na godišnji odmor. Kako je rekao načelnik odeljenja, srpski ranjenici bili su u teškom psihičkom stanju i nisu mogli da podnesu da o njima brinu Bošnjaci.

Dana 21. oktobra 1992. godine u Višegradu, pripadnici dobrovoljačke jedinice bosanskih Srba „Osvetnici“, koja je sarađivala sa Vojskom Republike Srpske (VRS) i lokalnom policijom i koja se sastojala od pripadnika Višegradske brigade VRS, dogovorili su se da izvrše akciju presretanja autobusa na redovnoj liniji Priboj-Rudo-Priboj. Sutradan prepodne zaustavili su autobus preduzeća „Raketa“ iz Užica, kod mosta na Limu u mestu Mioče (opština Rudo, BiH). Trojica „osvetnika“ ušli su u autobus, dok su ostali stajali sa obe strane puta. Svi su bili naoružani, u maskirnim uniformama i sa crnom farbom na licu.

Legitimisali su putnike, a potom izveli iz autobusa šesnaestoro Bošnjaka, državljana SRJ iz Sjeverina (opština Priboj), uključujući jednu ženu. Jedini Bošnjak koji je ostao u autobusu bio je dvanaestogodišnji Admir Džihić, kojeg je zaštitio putnik Ilija Kitić, vozač iz Sjeverina, rekavši otmičarima da je Admir njegov sin. Veče uoči ovog događaja, ispred porodične kuće u Sjeverinu otet je Sabahudin Ćatović, kojem se od tada gubi svaki trag.

Mevlida Koldžić (1962), čistačica u „Rudoplastu“
Mujo Alihodžić (1950), bravar-varilac u „FAP“-u
Mustafa Bajramović (1948), vozač u „Poliesteru“
Ramiz Begović (1933), službenik u Skupštini opštine Priboj
Ramahudin Ćatović (1968), radnik u „Poliesteru“
Sabahudin Ćatović (1970), plastičar u „Poliesteru“
Esad Džihić (1968), vatrogasac, zaposlen u „Poliesteru“
Idriz Gibović (1942), vođa smene u mlinu „12. januar“
Zafer Hadžić (1956), mesar u samoposluzi u Priboju
Medo Hodžić (1955), plastičar u „Poliesteru“
Medredin Hodžić (1962), radnik u „Poliesteru“
Alija Mandal (1954), rukovalac na viljuškaru u „FAP“-u
Sead Pecikoza (1962), radink u „FAP“-u
Hajrudin Sajtarević (1955), električar u „Elektrodistribuciji“
Derviš Softić (1953), radnik u „Bratstvu-jedinstvu“
Mithad Softić (1950), električar u „Elektrodistribuciji“
Mehmed Šebo (1962), plastičar u „Poliesteru“

Pripadnici „Osvetnika“ su izvedene putnike sproveli pod puškama do kamiona crvene boje „zastava 615“, a zatim ih odvezli do hotela „Vilina vlas“ u blizini Višegrada. Deo otmičara je pratio kamion u dva vozila marki „lada“ i „pasat“. Na putu do tamo prelazili su na teritoriju SRJ. Ispred hotela, „Osvetnici“ su pretresli zarobljenike, da bi ih zatim u hotelu fizički zlostavljali, udarajući ih drvenim motkama. Potom su ih odveli do obale Drine, gde su ih ubili.

01 / 06

Prethodni Sledeći

Milan Lukić, vođa „Osvetnika“ je, zajedno sa još jednim članom jedinice, Dragutinom Dragićevićem, uhapšen u Sjeverinu 26. oktobra 1992. godine, kada su policajci u njihovom automobilu marke „pasat“ pronašli veliku količinu oružja bez dozvole i otkrili Lukićeva falsifikovana lična dokumenta. Lukić je saslušavan 2. novembra 1992. godine u Centru resora državne bezbednosti u Užicu i tom prilikom je negirao umešanost u otmicu putnika iz autobusa, istakavši da „čestita onome ko je to uradio“. Ministar unutrašnjih poslova Srbije Zoran Sokolović potvrdio je da je Lukić uhapšen „u vezi sa otmicom meštana Sjeverina“, da bi desetak dana kasnije MUP saopštio da nema pravnih razloga za njegovo zadržavanje u zatvoru, jer je dokazano „da se našao sa oružjem na teritoriji Srbije zato što je zadužen za naoružanje u vojsci druge države“.

Tadašnji predsednik SRJ Dobrica Ćosić imenovao je specijalnu komisiju za utvrđivanje činjenica u vezi sa otmicom 17 građana Sjeverina. Komisija nikada nije javno izvestila o svome radu i nalazima do kojih je došla.

Okružno javno tužilaštvo u Beogradu je 2002. godine podiglo optužnicu za ovaj zločin protiv četvorice pripadnika „Osvetnika“ – Milana Lukića, Olivera Krsmanovića, Dragutina Dragićevića i Đorđa Ševića. Okružni sud u Beogradu ih je 2005. godine pravosnažno osudio na višegodišnje zatvorske kazne. Milan Lukić je pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) osuđen za druge zločine i trenutno izdržava doživotnu zatvorsku kaznu u Estoniji.

Presuđene činjenice

Četiri meseca nakon otmice iz autobusa, 27. februara 1993. godine, pripadnici Interventne čete Višegradske brigade VRS pod komandom Milana Lukića izvršili su još jedan sličan zločin. Naoružana automatskim puškama, pištoljima i bombama i opremljena radio stanicama, grupa od 20 pripadnika snaga bosanskih Srba uputila se motornim vozilom „tam 150“ od višegradske kasarne do železničke stanice u mestu Štrpci (opština Rudo, BiH).

Tog jutra, sa Beogradske železničke stanice krenuo je brzi voz Jugoslovenske železnice 671 koji je saobraćao na relaciji Beograd–Bar. Ova vozna linija je jednim delom puta prolazila kroz teritoriju BiH, ali se po redu vožnje nije zaustavljala na stanici u Štrpcima.

Slobodan Ičegić radio je kao otpravnik vozova u stanici Štrpci. Dana 27. februara 1993. godine sedeo je u svojoj prostoriji i slušao vesti Radio Beograda koje počinju u 15h, kada su u prostoriju upali naoružani ljudi u plavim i maskirnim uniformama i najpre ga legitimisali. Potom su mu uz pretnje naredili da zaustavi voz 671, rekavši da se u njemu nalaze šverceri oružja i dezerteri, vojni obveznici VRS. Otpravnik vozova je učinio kako mu je naređeno.

Policajci Zoran Udovičić i Miroslav Vranjić ušli su 27. februara 1993. godine u voz 671 na stanici u Užicu, kako bi vršili redovnu patrolu i obezbeđivali red i mir u vozu. Na patrolnom listu koji su dobili u Užicu, čija je sadržina predstavljala službenu tajnu, pisalo je da se u stanicama Štrpci i Goleš omogući pripadnicima VRS da legitimišu putnike i izvode vojne obveznike VRS.

Voz se zaustavio u stanici Štrpci u 15 časova i 58 minuta. Neki od članova naoružane grupe su opkolili voz, dok su drugi ušli u vagone i počeli da legitimišu putnike. Lične isprave su tražili samo od muškaraca i dvadesetoricu su nakon legitimisanja izveli iz voza. Brzi voz 671 je napustio stanicu Štrpci u 16 časova i 23 minuta, bez putnika koje su odveli pripadnici VRS.

Među putnicima koji nisu nastavili putovanje bilo je 19 državljana SRJ i jedno NN lice. Od državljana SRJ, njih 18 su bili Bošnjaci, a jedan je po nacionalnosti bio Hrvat. Najstariji od otetih putnika imao je 59 godina, a najmlađi 16.

Adem Alomerović (59), iz Prijepolja, zaposlen u preduzeću „Raketa“ (Prijepolje)
Ismet Babačić (30), iz Podgorice, zaposlen u preduzeću „Val strit“ (Podgorica)
Fehim Bakija (43), iz Bijelog Polja, zaposlen u preduzeću „Planum“ (Beograd)
Tomo Buzov (52), vojni penzioner iz Beograda
Rasim Ćorić (40), iz sela Zaluga, zaposlen u preduzeću „Limka“ (Prijepolje)
Senad Đečević (16), učenik iz Bara
Muhedin Hanić (27), iz Prijepolja, zaposlen u preduzeću „Zmaj“ (Beograd)
Rifet Husović (26), iz Bijelog Polja, zaposlen u Bijelom Polju
Nijazim Kajević (30), iz Prijepolja, zaposlen u pošti u Priboju
Esad Kapetanović (19), iz Bijelog Polja, zaposlen u preduzeću „Rad“ (Beograd)
Iljaz Ličina (43), iz Bijelog Polja, zaposlen u preduzeću „Ratko Mitrović“ (Beograd)
Fikret Memović (40), iz Prijepolja, zaposlen u ŽTP „Beograd“
Safet Preljević (22), iz Prijepolja, zaposlen u privatnoj radnji u Beogradu
Jusuf Rastoder (45), iz Podgorice, zaposlen u Beogradu
Šećo Softić (48), iz Bijelog Polja, zaposlen u ŽGP „Beograd“
Džafer Topuzović (55), iz Prijepolja, zaposlen u preduzeću „Planum“ (Prijepolje)
Fevzija Zeković (54), iz Prijepolja, vlasnik radnje u Kraljevu
Halil Zupčević (49), izbeglica iz Trebinja, sa porodicom došao u Rožaje
Zvjezdan Zuličić (23), student, izbeglica iz Sarajeva
Neidentifikovani čovek iz Sjenice

Otmičari su putnike prvo odvezli do osnovne škole u selu Prelovo (opština Višegrad). Uveli su ih u fiskulturnu salu, gde su ih tukli i naterali ih da im predaju novac, satove i druge dragocenosti. Potom su ih ponovo uveli u kamion i odvezli do jedne spaljene kuće u selu Mušići (opština Višegrad). Iz kamiona su izvodili ljude u grupama od po petoro-šestoro, uvodili ih u prizemlje spaljene kuće i tamo ih ubijali. Dvojica su pokušala da pobegnu, ali su i oni ubijeni u voćnjaku ispred kuće. Tela ubijenih putnika su bačena u Drinu.

Do danas su pronađeni posmrtni ostaci samo četiri žrtve. Telo Halila Zupčevića je pronađeno krajem 2009. godine, a ostaci Rasima Ćorića, Jusufa Rastodera i Iljaza Ličine pronađeni su u jezeru Perućac 2010. godine. Ostali se i dalje nalaze u evidenciji nestalih osoba.

01 / 04

Prethodni Sledeći

Zvanične reakcije na zločin i opstrukcije istrage

U danima nakon otmice, državni organi Srbije, Crne Gore i SRJ osudili su ovaj akt i obavestili javnost da preduzimaju sve kako bi pronašli otete građane, kao i da u tome sarađuju sa vojnim i civilnim vlastima bosanskih Srba. Predsednik Republike Srbije Slobodan Milošević posetio je Prijepolje 16. marta 1993. godine i izjavio da „nema višeg interesa nego da se građani SR Jugoslavije pronađu“.

Neposredno nakon otmice, većina firmi u kojima su oteti bili zaposleni donele su rešenja o njihovom otkazu zbog nejavljanja na posao. Iljaz Ličina (1947) iz Bijelog Polja bio je zaposlen kao mašinista u građevinskom preduzeću „Ratko Mitrović“ u Beogradu. Dana 26. februara 1993. godine, otputovao je za Beograd da bi podigao platu, a sutradan je brzim vozom 671 krenuo kući. Preduzeće „Ratko Mitrović“ je 28. aprila 1993. godine donelo rešenje o otkazu Iljazu Ličini, „zbog toga što je neopravdano izostao sa posla pet radnih dana uzastopno“.

Porodice otetih obraćale su se lično i apelima najvišim državnim organima u Srbiji i Crnoj Gori, uključujući predsednika SRJ Dobricu Ćosića, predsednika Srbije Slobodana Miloševića i predsednika Crne Gore Momira Bulatovića, koji su ih primili tokom maja i juna 1993. godine, uveravajući porodice da državni organi rade sve što je u njihovoj moći kako bi rasvetlili ovaj zločin. Premijer Crne Gore Milo Đukanović je 7. oktobra 1993. godine odbio zahtev rodbine nestalih da se sastanu sa njim, uz obrazloženje da sastanak neće „pomoći kvalitetu međusobnog informisanja“.

Državni organi Republike Srbije i Crne Gore dodelili su jednokratnu novčanu pomoć porodicama nestalih iz voza u visini od 30 nemačkih maraka.

U oktobru 1993. godine skupština Crne Gore je oformila Parlamentarnu komisiju za prikupljanje informacija o otmici putnika iz voza. Nakon godinu dana, Komisija je izvestila da nije postigla nikakav napredak u rasvetljavanju zločina jer, kako je navedeno , nadležni državni organi Crne Gore, Srbije i SRJ uskraćuju i prikrivaju informacije. U poslednjem izveštaju, koji je u martu 1996. godine Komisija uputila Parlamentu Crne Gore, konstatovano je da se zbog propusta zvanične istrage i prikrivanja činjenica od strane državnih organa „još uvek ne može utvrditi sudbina otetih putnika, kao ni identitet organizatora i izvršioca otmice“.

Krajem marta 1994. godine, Milan Lukić uhapšen je u Beogradu i protiv njega je pokrenuta istraga za izvršenje krivičnog dela protivpravnog lišavanja slobode lica iz voza. Lukić je poricao umešanost u ovaj zločin. Okružni sud u Beogradu je 27. aprila 1994. godine doneo rešenje o obustavljanju istrage, s obrazloženjem da iskazima svedoka nisu potvrđeni navodi zahteva za sprovođenje istrage. Milan Lukić je 27. maja 1994. godine transportovan u Republiku Srpsku.

01 / 06

Prethodni Sledeći

Od leta 1994. godine, predstavnici vlasti SRJ, Srbije i Crne Gore prestali su da pominju saradnju sa Republikom Srpskom na rasvetljavanju otmice iz voza. Umesto toga, administraciju Pala su proglasili odgovornom za neuspeh istrage, pa čak i idejnim tvorcem zločina. Savezna ministarka za ljudska prava Margit Savović izjavila je 8. februara 1996. godine da se otmica dogodila na teritoriji druge države za vreme rata i da njeno ministarstvo nije nadležno da se bavi pitanjima nestanka državljana SRJ u drugim državama.

Suđenja

Pred sudovima u Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini je za zločin u Štrpcima osuđeno 10 lica.

Nebojša Ranisavljević, komandant dobrovoljačkog voda pod nazivom „Resavac“ ili „Skakavac“ koji je bio deo Interventne čete Višegradske brigade VRS, osuđen je 9. septembra 2002. godine pred Višim sudom u Bijelom Polju (Crna Gora) za ratni zločin protiv civilnog stanovništva na zatvorsku kaznu od 15 godina.

U decembru 2014. godine, u zajedničkoj policijskoj akciji bosanske i srpske policije uhapšeno je 15 ljudi osumnjičenih za zločin u Štrpcima – desetoro u BiH i petoro u Srbiji. Sud BiH je 18. maja 2015. godine potvrdio optužnicu protiv: komandanta Višegradske brigade VRS Luke Dragičevića, komandanta Interventne čete Višegradske brigade Bobana Inđića, kao i pripadnika Višegradske brigade Obrada Poluge, Novaka Poluge, Dragana Šekarića, Olivera Krsmanovića, Petka Inđića, Radojice Ristića, Vuka Ratkovića i Miće Jovičića.

Mićo Jovičić je 2016. godine priznao krivicu za zločin u Štrpcima, pa je sudski postupak u odnosu na njega razdvojen, i on je 16. novembra 2016. godine pravosnažno osuđen za ratni zločin protiv civilnog stanovništva, na pet godina zatvora. Postupak u odnosu na Vuka Ratkovića je obustavljen 15. aprila 2021. godine zbog smrti optuženog. U avgustu 2023. godine, Apelaciono veće Suda BiH potvrdilo je prvostepenu presudu kojom su Obrad i Novak Poluga, Petko Inđić, Radojica Ristić, Dragan Šekarić, Oliver Krsmanović i Miodrag Mitrašinović, pripadnici Višegradske brigade, osuđeni na po 13 godina zatvora. U oktobru 2023. godine, Apelaciono veće Suda BiH potvrdilo je prvostepenu presudu kojom je Boban Inđić, komandir Interventne čete Višegradske brigade, osuđen na 15 godina zatvora.

Tužilaštvo za ratne zločine Republike Srbije (TRZ) je u martu 2015. godine podiglo optužnicu protiv pet uhapšenih pripadnika VRS: Gojka Lukića, Ljubiše Vasiljevića, Duška Vasiljevića, Jovana Lipovca i Dragane Đekić, zbog opravdane sumnje da su, kao saizvršioci, učestvovali u mučenju i ubistvu putnika iz voza 671. Odeljenje za ratne zločine Višeg suda u Beogradu potvrdilo je optužnicu tek u maju 2017. godine, nakon što ju je čak deset puta vraćalo TRZ-u, što zbog postojanja formalnih nedostataka, što zbog potrebe za dopunom istrage.

Apelacioni sud u Beogradu je u oktobru 2017. godine odbacio optužnicu uz obrazloženje da nije podneta od ovlašćenog tužioca i pored toga što je 31. maja te godine novi tužilac za ratne zločine stupio na funkciju. Apelacioni sud je tek 24. oktobra 2018. godine potvrdio optužnicu za zločin u Štrpcima – tri i po godine od njenog podizanja.

Suđenje za zločin u Štrpcima počelo je 29. januara 2019. godine. Viši sud u Beogradu doneo je 7. februara 2023. godine presudu kojom je optužene Gojka Lukića, Duška Vasiljevića i Jovana Lipovca osudio na kazne zatvora u trajanju od po 10 godina, a Draganu Đekić na kaznu zatvora u trajanju od pet godina. Tokom postupka je preminuo optuženi Ljubiša Vasiljević.

U oktobru 2023. godine, Apelacioni sud u Beogradu je ukinuo prvostepenu presudu i predmet vratio na ponovno postupanje. Razlozi za ukidanje prvostepene presude, po nalazima Apelacionog suda, uključuju propust prvostepenog suda da odluči o predlozima odbrane o ispitivanju svedoka, što ukazuje da postupak nije vođen savesno i s dužnom pažnjom, jer u protivnom ne bi moglo da se desi da sud ne donese nikakvu odluku, ni pozitivnu ni negativnu.

Ponovljeni postupak počeo je pred Višim sudom u Beogradu 30. januara 2024. godine, devet godina nakon podizanja prve optužnice. Mesec dana nakon pokretanja ponovljenog postupka, preminuo je još jedan optuženi, Jovan Lipovac, protiv kojeg je postupak obustavljen.

Do danas nije pokrenut postupak protiv predstavnika vojske, policije i civilne vlasti koji nisu sprečili otmicu civila iz voza, iako su bili obavešteni o planiranoj akciji, za šta su dokazi dostupni najkasnije od 2002. godine.

Selo Kukurovići se nalazi u opštini Priboj, na tromeđi Srbije, Crne Gore i BiH, i početkom devedesetih u njemu su živeli većinom Bošnjaci. Otkako je u maju 1992. godine počeo rat u BiH, Užički korpus VJ bio je stacioniran u brdima oko Kukurovića. U to vreme, stanovnici Kukurovića su, kao i stanovnici drugih sandžačkih sela, trpeli maltretiranje i zastrašivanje, zbog čega su mnogi bili prinuđeni da napuste svoje domove.

Dana 18. februara 1993. godine oko 18h, pripadnici Užičkog korpusa VJ izvršili su pešadijski i minobacački napad na Kukuroviće. Meštani, među kojima je bilo i dece, pobegli su kroz šumu, prema Pljevljima i Priboju, a njihova imovina je uništena i zapaljena. U napadu je ubijeno troje starijih ljudi – Uzeir Bulutović, Mušan Husović i Fatima Sarač. U aprilu iste godine, kada u selu više nije bilo stanovnika, VJ je zapalila još osam kuća. Nadležni organi su izašli na teren da izvrše uviđaj, ali sve se završilo konstatacijom da je „više stambenih i pomoćnih objekata izgorelo u požaru“.

FHP je u oktobru 2006. godine podneo krivičnu prijavu protiv NN pripadnika Užičkog korpusa VJ, a Okružno javno tužilaštvo u Užicu je istragu prosledilo Tužilaštvu za ratne zločine. Iako je iz izjava svedoka jasno da osim pripadnika VJ nije bilo drugih oružanih grupa koje bi izvršile ovaj zločin, ni posle 29 godina od događaja nije identifikovan nijedan osumnjičeni, a 16 godina od podnošenja krivične prijave FHP-a optužnica nije podignuta.

U julu 2007. godine, FHP je u ime proteranih meštana Kukurovića pokrenuo parnični postupak protiv Republike Srbije za naknadu materijalne štete. Od suda je zatraženo da obaveže državu da zbog odgovornosti za napad VJ na Kukuroviće isplati odštetu u iznosu od 32.750.000 dinara. U toku postupka održano je 12 ročišta na kojima je saslušano 10 svedoka. Svedoci su opisivali teror pripadnika VJ nad bošnjačkim stanovništvom nakon što je VJ stigla na to područje u maju 1992. godine. Tri svedoka opisala su minobacački napad VJ na Kukuroviće 18. februara 1993. godine.

Međupresudom Višeg suda u Beogradu iz 2012. godine utvrđena je odgovornost Srbije za ratni zločin u selu Kukurovići, što je bila prva presuda kojom se utvrđuje odgovornost države za ratni zločin koji su pripadnici srpskih snaga počinili na teritoriji Sandžaka tokom devedesetih godina. Međutim, Apelacioni sud u Beogradu je ukinuo ovu presudu i predmet vratio na ponovno suđenje. Viši sud u Beogradu je u martu 2015. godine, nakon ponovljenog postupka, zauzeo potpuno drugačiji stav. U obrazloženju stoji da sud nije uveren da je VJ uništila imovinu meštana Kukurovića, jer tužioci „nisu bili neposredno prisutni prilikom uništavanja predmetne imovineˮ.

Pored toga, sud je tužbene zahteve proglasio zastarelim. Krivično delo ratnog zločina protiv civilnog stanovništva, kao ni druga krivična dela protiv međunarodnog prava, ne zastareva, pa tako ne zastareva ni potraživanje naknade štete. Međutim, sud je primenio opšte rokove za zastaru potraživanja od tri, odnosno pet godina. Obrazloženjem da država može odgovarati za naknadu štete samo ako je izvršilac krivičnog dela pravnosnažno osuđen, žrtve zločina su onemogućene u ostvarenju njihovih prava zbog toga što tužilaštvo i dalje nije podiglo optužnicu. Ovu presudu je u novembru 2015. potvrdio Apelacioni sud, a od tada se predmet nalazi pred Ustavnim sudom Srbije.

U odvojenom postupku, ćerke i sin ubijenog Mušana Husovića tražili su od države naknadu nematerijalne štete za pretrpljene duševne bolove zbog ubistva oca. Sud je u maju 2011. godine i njihov zahtev odbio zbog navodne zastarelosti, a Ustavni sud je potvrdio presude nižih sudova. I Evropski sud za ljudska prava je, u novembru 2016. godine, odbacio obraćanje članova porodice Mušana Husovića, zauzevši stav da se radi o događajima iz 1993. godine, kada Evropska konvencija o ljudskim pravima nije važila za Srbiju.

Tokom devedesetih godina policija je aktivno učestvovala u masovnom kršenju ljudskih prava sandžačkih Bošnjaka kroz, između ostalog, nezakonita privođenja i hapšenja, mučenja u pritvoru i iznuđivanja iskaza.

Nakon sukoba navijača fudbalskih klubova „Novi Pazar“ i „Priština“, 10. oktobra 1993. godine, policija je za pravljenje nereda sumnjičila isključivo navijače fudbalskog kluba „Novi Pazar“ (bošnjačke nacionalnosti), i pored dokaza o učešću navijača iz Prištine (srpske nacionalnosti) u neredima. Gotovo svi navijači „Novog Pazara“ sa kojima su razgovarali istraživači FHP-a naveli su da ih je policija nakon hapšenja fizički maltretirala.

U akcijama oduzimanja oružja, policija je u većini slučajeva nasilno ulazila i pretresala kuće isključivo Bošnjaka i nakon toga ih privodila. Ovim policijskim akcijama nije prethodio osnov sumnje. Zbog torture u policijskim stanicama, naročito nad onima koji su se držali toga da ne poseduju oružje, mnogi su se čak odlučivali da nabave oružje i da ga predaju policiji, kako bi se zaštitili od zlostavljanja.

Prema podacima kojima raspolaže FHP, samo tokom novembra i decembra 1993. godine, više od 300 Bošnjaka je fizički zlostavljano u policijskim stanicama u Novom Pazaru, Sjenici i Tutinu. U opštini Prijepolje, do kraja februara 1994. godine, privedeno je više od 150, a pretučeno najmanje 80 prijepoljskih Bošnjaka, dok je ilegalno oružje nađeno kod trojice.

Prilikom hapšenja i pritvaranja, policajci su primenjivali tehnike ispitivanja koje spadaju u torturu: elektrošokove, udaranje pendrecima po dlanovima i golim tabanima, seksualno zlostavljanje, batinanje, vezivanje, davljenje, pokrivanje glave uhapšenog crnom vrećom, odvođenje u zatvore na teritoriji druge države, brojanje udaraca, izlaganje jakoj svetlosti, uskraćivanje hrane i vode, uskraćivanje sna i zastrašivanje imenima Arkana, Šešelja i Duška Kornjače.

Pripadnici policije otvoreno su ispoljavali netrpeljivost prema uhapšenima i pritvorenima zbog njihove nacionalne, verske i stranačke pripadnosti, nazivajući ih balijama, Turcima, mudžahedinima i članovima stranke koja razbija teritoriju SRJ, a pretili su im iseljavanjem, zatvaranjem ili ubijanjem.

MUP Srbije je u februaru 1994. godine formirao internu komisiju sa zadatkom da istraži navode o masovnom kršenju ljudskih prava u Sandžaku. Komisija MUP-a je učinila niz prekršaja i propusta i nije zadovoljila ni minimalne standarde nepristrasne istrage: intervjui su se odvijali u zgradi u kojoj se dešavalo mučenje, Komisija nije učinila ništa da spreči zastrašivanje svedoka, a jedan od članova Komisije je ujedno bio i optuženi za nečovečno postupanje. Time je Komisija MUP-a doprinela zataškavanju policijske torture.

Politička suđenja članovima SDA

Početkom 1994. godine, dvadeset petorica članova Stranke demokratske akcije (SDA) iz Srbije i dvadeset petorica iz Crne Gore optuženi su pred sudovima u Novom Pazaru i Bijelom Polju za nelegalno posedovanje oružja i pokušaj stvaranja nezavisne države Sandžak. Na početku suđenja, državni mediji su optužene tretirali kao krive, uz korišćenje obilja podataka iz policijske istrage. Optuženi su držani u pritvoru, gde su bili izloženi dugotrajnom fizičkom i psihičkom zlostavljanju i primoravani da daju samo-optužujuće izjave.

U avgustu 1994. godine, trojica inspektora Službe državne bezbednosti MUP-a (DB), Radivoje Ilić, Mile Gerić i jedan nepoznati muškarac, primorali su Munira Šabotića iz Novog Pazara da potpiše izjavu o navodnom učešću dvadeset petorice sandžačkih Bošnjaka u organizovanju vojnih štabova SDA. Šabotić je u septembru iste godine pozvan da svedoči u krivičnom postupku protiv njih, ali je pred sudom izjavio da je bio žrtva torture i da su mu pripadnici DB-a dali pripremljen iskaz. Nakon toga, Šabotić je priveden u policijsku stanicu, gde su ga policajci tukli i zahtevali od njega da povuče izjavu datu sudu. Od batinanja mu je polomljeno rebro. Dva dana po izlasku iz policijske stanice, Šabotića je privela policija i od njega je traženo da povuče krivičnu prijavu koju je tog dana podneo. Tada mu je oduzeta sva medicinska dokumentacija o zadobijenim povredama. Prvi opštinski sud u Beogradu je 2007. godine doneo presudu kojom se Republika Srbija obavezuje da Muniru Šabotiću isplati odštetu u iznosu od 300.000 dinara zbog odgovornosti za torturu koju su 1994. godine nad njim izvršili pripadnici DB-a.

Prvim presudama sudova u Novom Pazaru i Bijelom Polju optuženi članovi SDA su osuđeni na višegodišnje kazne, ali su ove presude odlukama viših sudova ukinute i predmeti vraćeni na ponovno suđenje. Sudski postupci su okončani bez pravosnažnih presuda.