Zločini nad Hrvatima u Vojvodini

U periodu između 1991. i 1995. godine, na teritoriji Autonomne Pokrajine Vojvodine u Republici Srbiji sprovođena je kampanja zastrašivanja i pritisaka na hrvatsko stanovništvo, sa ciljem da se ono iseli iz svojih kuća i napusti Srbiju. Ishod te kampanje, čiji se intenzitet menjao i dostizao vrhunce u drugoj polovini 1991. godine, od proleća do jeseni 1992. i u leto 1995. godine, bilo je proterivanje nekoliko desetina hiljada Hrvata iz Vojvodine.

Glavni zagovornici i inspiratori kampanje zastrašivanja i pritisaka na hrvatsko stanovništvo u Vojvodini bili su Vojislav Šešelj i njegova Srpska radikalna stranka (SRS). Iseljavanje hrvatskih porodica odvijalo se pod pritiskom različitih grupa bliskih SRS-u, sastavljenih od lokalnog stanovništva i militantnog dela srpskih izbeglica iz Hrvatske, kao i pripadnika dobrovoljačkih jedinica iz Srbije koje su učestvovale u ratovima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini (BiH).

Kampanja zastrašivanja odvijala se uz znanje i prećutno odobravanje političkih struktura Republike Srbije. Pored toga, u pojedinim aktima nasilja nad Hrvatima učestvovali su i pripadnici Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP) Republike Srbije, kao i pripadnici rezervnog sastava Jugoslovenske narodne armije (JNA). U prisilnom iseljavanju vojvođanskih Hrvata značajnu ulogu je imao i Resor Državne bezbednosti (RDB) MUP-a Republike Srbije.

U Vojvodini su se etnički motivisani incidenti sporadično dešavali već od jeseni 1990. godine. Prvi zabeležen incident bilo je podmetanje eksploziva u franjevačkom samostanu u Baču, u jesen 1990. godine. Nakon toga, taj samostan je oštećen u još dva navrata. 

Kampanja zastrašivanja i pritisaka na vojvođanske Hrvate intenzivirala se nakon događaja u Novom Slankamenu s početka maja 1991. godine. Naime, sukob je nastao povodom tradicionalnog postavljanja zastava povodom Prvog maja na zgradu Hrvatskog seljačkog doma. Kačenje nove hrvatske zastave sa šahovnicom uz jugoslovensku, iako je dotad bilo redovna praksa, sada je protumačeno kao provokacija i tokom noći zastava je uklonjena, a ceo događaj je poslužio kao izgovor za pretnje lokalnom hrvatskom stanovništvu. 

Narednih meseci, Hrvati u Novom Slankamenu su bili izloženi pretnjama i zastrašivanju Mihajla Ulemeka iz Stare Pazove (kasnije pripadnik Srpske dobrovoljačke garde) i grupe okupljene oko njega. Lokalnom hrvatskom stanovništvu upućivane su pretnje telefonom, ubacivane su im bombe u dvorišta i pucano je po kućama i lokalima u njihovom vlasništvu.

Od jeseni 1991. godine, i Hrvati u Rumi bili su izloženi učestalim pretnjama telefonom. Nepoznati ljudi su im poručivali da imaju rok od dva ili tri dana da se isele iz svojih kuća, pod pretnjom da će u suprotnom biti ubijeni.

Na teritoriji opštine Šid su na meti najpre bile uglednije, bogatije i obrazovanije hrvatske porodice. Kao organizatore pretnji i zastrašivanja meštani šidskih sela označili su članove SRS-a, lokalne Srbe – na prvom mestu Petra Živkovića, nekadašnjeg prosvetnog radnika i funkcionera SRS-a iz sela Sot, i Zlatka Stjepanovića zvanog Papiga, predsednika Odbora SRS Morović.

U maju 1991. godine, jedna specijalna jedinica MUP-a Srbije bila je stacionirana nedaleko od sela Kukujevci u opštini Šid, sa zadatkom da vrši obezbeđivanje granice s Hrvatskom. Jedinica je brojala oko sto pripadnika. Pripadnici te specijalne jedinice, s Nenadom Bućinom , policajcem iz Sremske Mitrovice, na čelu, svakodnevno su transporterom ulazili u Kukujevce, pretresali kuće lokalnih Hrvata i izvodili ih iz kuća. Odvodili su ih van sela, u silos i hangar u blizini železničke stanice, gde su ih tukli i maltretirali. Hrvati iz Kukujevaca su često odvođeni i na ispitivanje u policijsku stanicu u Šidu.

Tokom 1992. godine, nasilje usmereno na hrvatsko stanovništvo u Vojvodini se intenziviralo. Od maja 1992. godine, u većem broju nacionalno mešovitih naselja u Vojvodini vršio se organizovan pritisak na Hrvate pretnjama, bacanjem bombi, podmetanjem eksploziva, provaljivanjem i useljavanjem u njihove kuće.

U periodu od maja do avgusta 1992. godine, zabeležen je i najveći talas iseljavanja Hrvata iz vojvođanskih sela, najviše iz Hrtkovaca, Kukujevaca, Novog Slankamena, Beške i Petrovaradina. U tom periodu je, pod pritiskom i pretnjama, više od 10.000 Hrvata razmenilo svoju imovinu za imovinu Srba iz Hrvatske.

U napadima usmerenim na zastrašivanje Hrvata i drugog nesrpskog stanovništva u Hrtkovcima učestvovao je jedan broj srpskih izbeglica iz Hrvatske, s lokalnim Srbima koji su bili bliski SRS-u. Oni su u grupama organizovano upadali u kuće hrvatskih stanovnika i, uz pretnju uništavanjem imovine i upotrebu oružja, tražili od vlasnika da im predaju kuće. Izbeglice su dolazile u kuće sa spremnim spiskovima na kojima su bile ispisane adrese Hrvata u Hrtkovcima. Vlasnicima kuća govorili su da su njihove kuće predviđene za razmenu.

Hrvatsko stanovništvo u Hrtkovcima bilo je izloženo i podmetanju eksploziva i bacanju bombi u dvorišta. U nekim slučajevima, bacanju bombi je prethodila poseta ljudi koji su se raspitivali za razmenu kuća, što je bila vrsta pritiska kako bi stanovništvo pristalo na razmenu imovine. 

U periodu od 10. maja 1992. godine do 1. jula 1992. godine, oko 20 hrvatskih porodica je fizički izbačeno iz svojih kuća u Hrtkovcima, dok je veliki broj njih podlegao pritisku i pristao na razmenu imovine . U periodu od maja do avgusta 1992. godine, iz Hrtkovaca se pod pritiskom iselilo oko 450 hrvatskih i nacionalno mešovitih porodica.

Kao organizatori pritisaka i nasilja nad Hrvatima u Hrtkovcima označeni su meštanin Ostoja Sibinčić, službenik opštine Ruma i od juna 1992. godine predsednik Skupštine MZ Hrtkovci, i Rade Čakmak, izbeglica iz Hrvatske, nekadašnji komandant Teritorijalne odbrane (TO) Grubišno Polje.  

U prvoj polovini 1993. godine smanjio se obim prisilnih preseljenja, međutim, militantne grupe su nastavile s pretnjama i zastrašivanjem nesrpskog stanovništva na teritoriji Vojvodine, sa ciljem razmene kuća. Pritisci su se i dalje vršili telefonskim pretnjama, bacanjem bombi i javnim prozivanjem „nepodobnih“. 

Ubistvo članova porodice Oskomić 30. jula 1993. godine u šidskom selu Kukujevci dovelo je do novog talasa iseljavanja Hrvata sa teritorije Vojvodine.

Nakon akcije „Bljesak“ Hrvatske vojske i policije, početkom maja 1995. godine, a zatim i akcije „Oluja“ u avgustu 1995. godine, u Srbiju je došao veći broj srpskih izbeglica iz Hrvatske, s područja Zapadne Slavonije i teritorije takozvane Republike Srpske Krajine. Mnogi od njih su došli u Vojvodinu, što je ponovo dovelo do međuetničkih tenzija. 

Tokom 1995. godine, ponovo je došlo do prisilnog iseljavanja i isterivanja hrvatskog stanovništva iz kuća od strane militantnog dela Srba izbeglih iz Hrvatske, koji su uglavnom bili naoružani i uniformisani, uz podršku lokalnog stanovništva bliskog SRS-u. Građani srpske nacionalnosti koji su stali u zaštitu komšija i sami su bili izloženi napadima. Iako je na većinu incidenata policija reagovala brže i adekvatnije nego prethodnih godina, od maja do oktobra 1995. godine iz Srbije se iselilo još oko 5.000 građana hrvatske nacionalnosti. 

Grupa beogradskih intelektualaca, okupljena u Beogradskom krugu i Civilnom pokretu otpora, u više navrata je tokom proleća 1992. godine razgovarala s meštanima i izbeglicama u Hrtkovcima. Do sredine jula 1992. godine, sedam puta su organizovali konferencije za štampu u Hrtkovcima i jednom u Golubincima. 

Pored toga, redovno su izveštavali javnost o događajima u Sremu. Sredinom jula 1992. godine, delegacija beogradskih intelektualaca je saveznom ministru pravde Tiboru Varadiju predala Prvi izveštaj o kršenju prava građana nesrpske nacionalnosti na ličnu i imovinsku sigurnost, u kojem su izneti podaci o ugrožavanju građana nesrpske nacionalnosti u Hrtkovcima, Golubincima i Rumi. 

Sredinom avgusta 1992. godine, delegacija sastavljena od meštana Golubinaca, Hrtkovaca, Rume i građanskih aktivista izvestila je ministra pravde Tibora Varadija i ministra za ljudska i prava manjina SRJ Momčila Grubača o nasilju nad hrvatskim stanovništvom u Vojvodini i odsustvu reakcije policijskih organa. Ta poseta, uz kampanju i izveštaje građanskih grupa i antiratnih aktivista o ugrožavanju lične i imovinske sigurnosti Hrvata u Vojvodini i kampanju nezavisnih medija, dovela je do reakcije vlasti i hapšenja Ostoje Sibinčića, Radeta Čakmaka i još nekolicine Srba izbeglih iz Hrvatske u Hrtkovce. 

Hapšenje Ostoje Sibinčića i drugih, u avgustu 1992. godine, javnosti je predstavljeno kao garancija poštovanja ljudskih prava građana nesrpske nacionalnosti, iako je bilo jasno da reakcija vlasti dolazi sa zakašnjenjem, to jest nakon što je veliki broj Hrvata već napustio Vojvodinu. Međutim, pored reakcije saveznih vlasti, pokrajinska i republička vlast se ni tada nije se bavila odgovornošću glavnih političkih ideologa i inspiratora progona Hrvata iz Vojvodine, već je sve svela na pojedinačne incidente uz navode da se „sele oni koji žele da se presele i sve će se učiniti da se spreči iseljavanje pod pritiskom“.

Sibinčić i Čakmak su proveli tri meseca u pritvoru, nakon čega su pušteni da se brane sa slobode. Za vreme njihovog boravka u pritvoru, u Hrtkovcima su smanjene međuetničke napetosti i incidenti.

Međutim, nakon odluke suda o puštanju osumnjičenih da se brane sa slobode, grupa srpskih izbeglica se ponovo okupila oko Ostoje Sibinčića i Radeta Čakmaka, i iznova su počeli da vrše pritisak na Hrvate i etnički mešovite porodice, ali i na one Srbe koji su zahtevali jednaka prava za sve meštane Hrtkovaca, nezavisno od njihove nacionalne pripadnosti.

Ostoja Sibinčić je u maju 1993. godine proglašen krivim za ugrožavanje sigurnosti, dok je sa Čakmakom osuđen i za nedozvoljeno držanje oružja. Uprkos činjenici da je osuđen na uslovnu kaznu zatvora, Ostoja Sibinčić je po okončanju procesa koji je protiv njega vođen ostao na čelu Skupštine MZ Hrtkovci.

Početkom 1993. godine, suočeni s pritiskom javnosti i negativnim izveštajima Komisije za ljudska prava UN, predstavnici svih nivoa vlasti u Srbiji negirali su ili umanjivali pritiske i problem iseljavanja hrvatskog stanovništva iz Vojvodine. Oni su u svom reagovanju odbacili navode o pritiscima na nesrpsko stanovništvo Vojvodine i ugroženosti lokalnih Hrvata, a odgovornost je prebačena na takozvani spoljni faktor, te je zaključeno da „[z]apadu odgovara destabilizacija svakog sela, a zatim i cele Srbije“.

U julu 1993. godine, savezno ministarstvo za ljudska prava i prava manjina, sada s Margit Savović na čelu, zauzelo je stav da se „[u] SR Jugoslaviji, Republici Srbiji i pokrajini Vojvodina nikada […] nisu dešavale, niti će se dešavati slične stvari“. Međutim, do tada je na prostoru Vojvodine uveliko bilo prisutno uništavanje imovine, nasilno zauzimanje kuća, podmetanje eksploziva i ubijanje Hrvata. Do jula 1993. godine, ubijeno je i nestalo najmanje deset Hrvata iz Vojvodine i iseljeno je više od 10.000 hrvatskih stanovnika.

Uprkos poricanju vlasti da postoje pritisci koji dovode do iseljavanja Hrvata, u oktobru 1993. godine na teritoriji Srema uhapšeno je više lica, članova i simpatizera SRS-a i pripadnika Srpskog četničkog pokreta, zbog sumnje da su izvršili krivična dela zločina nad civilnim stanovništvom, podsticali i učestvovali u etnički motivisanom nasilju, o čemu je Resor Državne bezbednosti MUP-a Srbije imao saznanja.

Tokom kampanje zastrašivanja i pritisaka na vojvođanske Hrvate, u periodu od 1991. do 1995. godine, počinjen je i određen broj etnički motivisanih ubistava. Ta ubistva su dodatno doprinela stvaranju atmosfere straha i iseljavanju Hrvata s područja Vojvodine.

Mada je tokom istraživanja Fond za humanitarno pravo došao do informacija da je počinjen veći broj ubistava Hrvata, iz više izvora potvrđeni su sledeći slučajevi: 

1991. godine – ubistvo Krešimira Hercega (1938) iz Višnjićeva

1992. godine – ubistvo Živana Marušića (1939) iz Jamene, ubistvo nakon otmice Franje (1975), Ane (1932) i Joze (1931) Matijevića iz Kukujevaca, ubistvo Mijata Štefanca (1951) iz Hrtkovaca, ubistvo Nade i Stevana Guština iz Bača

1993. godine – ubistvo Stevana Krošlaka (1940) iz Sota, ubistvo Marije Tomić (1906), Agice (1943) i Nikole (1940) Oskomića iz Kukujevaca

1994. godine – ubistvo Marije Purić (1966) iz Golubinaca

1995. godine – ubistvo Živka Litrića (1936) iz Kukujevaca

Na listama nestalih lica i dalje se nalaze Stevan Đurkov iz Sonte i braća Mato i Ivica Abjanović iz Morovića.

Resor državne bezbednosti MUP-a Republike Srbije je imao saznanja o prisilnim odvođenjima i etnički motivisanim ubistvima vojvođanskih Hrvata.

Prvog jula 1997. godine, u opštinski stan u Zemunu u kojem je porodica Barbalić uživala stanarsko pravo nasilno se uselila Ljiljana Mihajlović (tada Mijoković), sekretarica Vojislava Šešelja, uz pomoć drugih članova SRS-a. Porodica Barbalić se u trenutku upada u stan nalazila na godišnjem odmoru. 

Barbalići su se vratili u Zemun 3. jula 1997. godine, ali više nisu mogli da uđu u stan. Istog dana, Ljiljana Mihajlović je potpisala ugovor o zakupu sa opštinom Zemun, čiji je predsednik u to vreme bio Vojislav Šešelj. Narednih dana, Mihajlović je sa opštinom potpisala i ugovor o otkupu stana.

Porodica Barbalić je policiji u Zemunu prijavila slučaj provale, tražeći da njima nepoznati ljudi koji su se uselili u stan budu izbačeni. U policiji je Barbalićima rečeno da to „nisu nepoznati ljudi, jer su prilikom kontrole pokazali lične karte“.

Barbalići su potražili zaštitu na sudu, te je u julu 1997. godine Četvrti opštinski sud u Beogradu doneo privremenu meru kojom je odredio da se porodica Barbalić vrati u stan iz kog je prisilno iseljena.

Međutim, policija je, uz javnu podršku predstavnika vlasti opštine Zemun, u kojoj je SRS imao većinu, odbila da asistira u izvršenju privremene mere iseljenja bespravno useljenih. 

Zbog nasilnog izbacivanja porodice Barbalić iz stana u julu 1997. godine, građani Zemuna i Beograda održali su više protesta sa zahtevom da se poštuje odluka suda o vraćanju Barbalića u stan. Uprkos protestima, to se nije dogodilo. 

U vreme protesta protiv iseljenja porodice Barbalić, građani Zemuna nesrpske nacionalnosti bili su izloženi pretećim telefonskim pozivima, u kojima su im nepoznate osobe govorile da su na spisku za iseljenje, kao i da treba da paze šta rade ako ne žele da im se nešto desi.  

Srpska radikalna stranka je u opštinskom glasilu Zemunske novine, kao i u stranačkim novinama Velika Srbija, objavljivala lične podatke porodice Barbalić, uključujući i podatke maloletnog člana porodice, nazivajući ih „ustašama“ i „lažnim Zemuncima“. Urednik Zemunskih novina u to vreme je bio Ognjen Mihajlović, suprug Ljiljane Mihajlović.

Nakon višegodišnje sudske borbe za povratak stana, Ustavni sud Srbije je sredinom 2019. godine usvojio žalbu Barbalića samo u delu koji se odnosi na suđenje u razumnom roku, dok je žalba zbog povređenog prava na obrazloženu sudsku odluku, pravnu sigurnost i prava na imovinu odbijena. Trenutno je taj predmet pred Evropskim sudom za ljudska prava.

Žalbeno veće Međunarodnog rezidualnog mehanizma za krivične sudove je u aprilu 2018. godine delimično ukinulo oslobađajuću presudu Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju Vojislavu Šešelju i proglasilo ga krivim za podsticanje progona (prisilno raseljavanje), deportacije i drugih nehumanih dela (prisilno premeštanje), kao zločina protiv čovečnosti, a takođe i za činjenje progona (kršenje prava na bezbednost) kao zločina protiv čovečnosti u Hrtkovcima u Vojvodini. Žalbeno veće je osudilo Vojislava Šešelja na 10 godina zatvora. 

Presuda Vojislavu Šešelju je ujedno i jedina presuda koja je pred međunarodnim i domaćim sudovima izrečena za prisilno iseljavanje Hrvata iz Vojvodine, odnosno Hrtkovaca. 

U presudi je utvrđeno da je neposredno nakon govora Vojislava Šešelja, održanog 6. maja 1992. godine u Hrtkovcima, veliki broj Hrvata bio primoran da napusti selo. Taj govor je, po zaključku Žalbenog veća, podstakao nasilje nad hrvatskim stanovništvom Hrtkovaca, što je rezultiralo njihovim odlaskom. Na Hrvate je, navodi se dalje, vršen pritisak da zamene svoja imanja za imanja Srba iz Hrvatske – bili su izloženi šikaniranju i zastrašivanju. Takođe, utvrđeno je da lokalne vlasti nisu preduzele ništa kako bi zaštitile hrvatsko stanovništvo i sprečile njegovo iseljavanje.